Door: Marcel van Dam in de Volkskrant van 12 maart 1998 ER GAAN nog steeds golven van verontwaardiging door de wereld van het Openbaar Ministerie over het ontslag van super-PG Docters van Leeuwen. Van die kant bezien kan ik me die verontwaardiging ook wel oorstellen. Achteraf gezien geloof ook ik dat het conflict onnodig is geëscaleerd. Enerzijds vanwege de drang tot overkill van een minister die doorlopend bang is geweest dat topambtenaren onvoldoende haar gezag zouden erkennen. Een verschijnsel dat je vaker ziet bij mensen met meer macht dan gezag. Anderzijds geloof ik, dat de minister zich ook een beetje heeft laten opjuinen door ambtenaren die om het eens zacht uit te drukken niet zo gecharmeerd waren van Docters van Leeuwen. Dat Docters zich als slachtoffer van die escalatie onrechtvaardig behandeld voelt, kan ik begrijpen. Maar hoe gek het ook klinkt: Ik ben maar wat blij met die escalatie. Want het heeft mij de ogen geopend voor het gevaar van een verzelfstandiging van het Openbaar Ministerie zoals dat door het OM zelf wordt beoogd. Volgens de hoogleraar strafrecht Tom Schalken (Forum, 9 maart) heeft de reorganisatie van het OM tot doel 'verzelfstandiging van de eigen organisatie en profilering van de eigen verantwoordelijkheid jegens de minister'. Zo'n formulering kun je op vele manieren duiden. Als Schalken bijvoorbeeld zegt dat ministeriële verantwoordelijkheid geen onbeperkte ministeriële bevoegdheid tot ingrijpen geeft, omdat in een rechtsstaat ook de politiek aan wet en recht gebonden is, dan is dat een open deur. Ook op andere beleidsterreinen dan Justitie zijn ministers gebonden aan wet en recht. Zo heeft de Kroon in ons land de bevoegdheid tot onteigening, maar het is natuurlijk, niet zo dat de minister van VROM naar willekeur iemands bezit kan onteigenen. Omdat het strafrecht ingrijpende gevolgen kan hebben voor de burgers en omdat de toepassing van het strafrecht nogal eens onder druk kan komen te staan van de (emotionele) waan van de dag, en dus van de politiek, is het gewenst dat de afstand van de minister van Justitie tot de uitvoering van het opsporingsbeleid, zeker in individuele gevallen, tamelijk groot is. Dat die gewenste afstand ook in organisatorisch opzicht gestalte krijgt is geen bezwaar. Maar ik heb in het kielzog van de affaire-Steenhuis pas begrepen dat de opvattingen van het OM veel verder gaan. Als ik Schalken goed begrijp moet ook organisatie als zodanig, in heel zijn functioneren, op afstand van de minister staan. Bijvoorbeeld ook als het gaat om het controleren van de ambtenaren van het OM en bij rechtspositionele conflicten. Volgens Schalken mag een minister wel ingrijpen als bijvoorbeeld een procureur-generaal iets doet dat zich niet verdraagt met de waardigheid van het ambt, maar de minister mag hem dan niet als willekeurig welke ambtenaar behandelen. Want, zegt Schalken, het rechtspositionele conflict heeft nu eenmaal ook staatsrechtelijke aspecten en beide aspecten kunnen niet los van elkaar worden gezien. Schalken neemt Sorgdrager kwalijk dat die het OM 'terug in zijn hok duwt' en daarmee ten diepste te kennen geeft dat zij het OM nog steeds niet als een volwaardige organisatie met een eigen leiding beschouwt. Wat mij betreft zal wat Schalken wil ook nooit gebeuren, want dat zou er binnen de kortste keren toe leiden dat het OM meer nog dan nu het geval is uitgroeit tot een staat in de staat. Politie en Justitie zijn met bijzondere bevoegdheden, macht en middelen uitgerust. Dat vereist in een democratie een disproportionele controle en een maximale transparantie. Want het zelfreinigend vermogen van een organisatie die zo veel macht heeft en daarmee ook nog in een monopoliepositie verkeert is, in tegenstelling tot wat Schalken denkt, buitengewoon gering. Ik heb naarstig gezocht naar voorbeelden waaruit het zelfreinigend vermogen van Justitie bleek. Is de IRT- enquête een initiatief geweest van politie en justitie? Welke maatregelen zijn er eigenlijk genomen binnen het OM naar aanleiding van de gebleken overschrijdingen van de bevoegdheden? Is er ooit een Officier van Justitie ontslagen of zelfs maar geschorst wegens grove nalatigheid als er weer eens een crimineel moest worden losgelaten wegens 'vormfouten'? Wie van het OM is er gestraft voor de poging tot het toedekken van de fouten in de zaak-Lancee? Moet het ook tot het eigen beleid worden gerekend dat er naar hartelust wordt gelekt uit strafdossiers? Of dat een officier meineed pleegt? Wordt die officier nu vervolgd? Is het normaal dat de twee hoofdagenten die een zwerver uit het bureau Warmoesstraat in Amsterdam verwijderden, met dodelijk gevolg, door het OM nog steeds niet zijn gedagvaard? Welk zelfreinigend vermogen heeft Schalken nu eigenlijk op het oog? In de commotie over het ontslag van Docters van Leeuwen bleek dat de leden van het college van procureurs-generaal onderling hadden afgesproken met welke justitiewoordvoerder in de Tweede Kamer zij contact zouden onderhouden. Buiten de minister om. Alleen dat is al een reden voor ontslag. Sociaal Maatschappelijk Nieuws Onderzoek Integriteit Rechtspraak Topics bij de Sociale Databank Nederland