Gezondheidszorg en kapitalisme in de VS uit de Promotor van 1992 In dit artikel zullen we zien hoe gezondheidszorg en kapitalisme samengaan. Als voorbeeld nemen we de ontwikkelingen in de VS. Hillary Clinton, de vrouw van de Amerikaanse president Bill Clinton, wordt door de gevestigde nieuwsmedia omschreven als een weldoenster van formaat. Dit omdat ze in de VS de supervisie heeft over de ontwikkeling van een nieuw gezondheidssysteem dat ten goede moet komen aan alle Amerikanen. Maar het gezondheidsstelsel heeft niets te maken met sociale en rechtvaardige principes. Integendeel, het stelsel zal alleen maar die basis gezondheidsvoorzieningen bevatten waarbij voor de Amerikaanse kapitaalbezitters de winsten op productieve arbeid optimaal zullen zijn. Voor de zwakkeren (ouden van dagen, arbeidsongeschikten etc.) zal het nauwelijks tot niets opleveren. Zij zullen in de huidige slechte situatie blijven zitten. ECONOMIE VS Acht jaar Reaganomics en vier jaar Bush hebben de Amerikaanse economie aan de rand van de afgrond gebracht. De kenmerken van deze economische politiek zijn: bankencrisis, beursexcessen en leven op de pof. Het zijn vooral deze drie factoren die de Amerikaanse economische structuur en daarmee hun internationale economische machtspositie de afgelopen jaren hebben uitgehold. "Eerst nu dringen de gevolgen in hun gehele, ongelooflijke omvang door tot het publiek. Het schandaal rondom de Amerikaanse hypotheek en spaarbanken zal in onze geschiedenis te boek komen te staan als een van de meest verbijsterende gevallen in zijn soort, en zeker als het meest geldverslindende. Het schandaal bestaat kort gezegd uit de grootste plundering van hypotheek en spaarbanken en in feite van overheidsgelden. In de jaren zeventig was het land in de ban van het Watergate-schandaal en werd Richard Nixon de laan uitgestuurd omdat hij te veel wist. Ronald Reagan overleefde een kolossaal en voor iedereen zichtbaar fraudeschandaal doordat hij helemaal van niets wist." Citaat van de Amerikaanse econoom John Kenneth Galbraith in The New York Review begin februari 1990. De ware omvang van deze kapitalistische witteboordencriminaliteit, waaraan vele politici en in hun kielzog ook de CIA vieze handen hebben gemaakt is nog steeds niet te overzien. Halverwege 1990 maakte de General Accounting Office (de Amerikaanse Rekenkamer) bekend dat het schandaal minstens 325 miljard dollar maar misschien wel 500 miljard dollar gaat kosten. Deze cijfers worden de laatste jaren angstvallig verzwegen en zijn niet meer bijgesteld. HANDELSBANKEN Maar niet alleen de S&L instellingen, ook de handelsbanken zijn in grote problemen gekomen. In de jaren zeventig hebben vele algemene banken in de VS zich in de nesten gewerkt door ongebreideld grote hoeveelheden kredieten te verstrekken aan vele Derde Wereldlanden. Vooral aan Zuid-Amerikaanse dictaturen die gesteund werden door de VS. De gevolgen zijn inmiddels bekend. De kredieten zijn door de militaire dictators niet gebruikt om de economie van hun land op te bouwen maar vooral gebruikt om zichzelf en hun vriendjes te verrijken. Dit werd door de Westerse landen gedoogd omdat de dictators de goedkope grondstoffenstroom naar het westen en de strategische belangen in stand hielden. Maar de wereldwijde recessie begin jaren tachtig bracht de zaak in feite tot een bankroet. Gevolg was dan ook dat vele Amerikaanse banken die kwistig met kredieten gestrooid hadden fors in de problemen kwamen. Het tijdperk van de Reaganomics kwam voor hun dan ook (net als de S&L instellingen) "gunstig" uit. In plaats van strengere controle op de banken betekende dit juist een verdere deregulering en minder controle op hun doen en laten. Vele banken die enorme bedragen moesten afschrijven aan niet terugbetaalde leningen stortten zich massaal op de effectenbeurs. Zij hoopten daarmee vette winsten te behalen om zodoende de verliezen enigszins te compenseren. Maar net zoals de kunstmatig opgeblazen onroerendgoedmarkt waar de S&L instellingen mee te maken kregen, zijn ook de koersen op de aandelenbeurs op drijfzand gebouwd. Door de gigantische speculaties zijn de afgelopen dertien jaar de aandelenkoersen ver boven hun reële waarde gestegen, wat in feite een tijdbom is onder de Amerikaanse economie. LEVERAGED BUY-OUTS In de jaren tachtig is er in de VS een enorme fusie en overname golf ontstaan. Deze fusies hadden overwegend een speculatief karakter. Ze hadden tot doel om vooral korte termijn winsten te behalen. De zogenaamde leveraged buy-outs zijn zeer bekend geworden. Bij deze vorm van speculatie werden de aandelen van te voren geselecteerde bedrijven in één keer opgekocht. Dit gebeurde veelal met Junk Bonds (hoog renderende risicovolle obligaties) of ander geleend geld. De aankoop gebeurde door een lucratief bod te doen op de uitstaande aandelen dat hoger was dan de koers van de aandelen op dat moment. Voor de aandeelhouders leverde dat natuurlijk al een mooie winst op, maar de koper had nog grotere plannen. Deze splitste het met schulden opgekochte bedrijf op in verschillende onderdelen. Deze onderdelen werden dan weer apart verkocht aan de hoogste bieder, TEN KOSTE VAN WERKGELEGENHEID EN LONEN Na overname en opsplitsing werden de verschillende onderdelen verkocht aan de ge‹nteresseerde concurrenten. Deze waren uiteraard bereid om meer te betalen omdat men nu niet het hele bedrijf hoefde over te nemen. De niet verkochte onderdelen werden weer samengevoegd. Bij zo'n samenvoeging vonden dan weer grote reorganisaties en saneringen plaats om de kosten zo veel mogelijk te drukken. Deze reorganisaties betekenden in de praktijk een groot verlies aan arbeidsplaatsen. En als er al arbeidsplaatsen overbleven dan tegen lagere lonen en flexibele arbeidscontracten. Dit gold ook voor de overgenomen onderdelen. GIGANTISCHE WINSTEN De winsten bleken gigantisch. In sommige gevallen bedroeg deze een veelvoud van de aankoopprijs. Dit succes trok natuurlijk allerlei speculanten aan. Gevolg was dan ook dat deze leveraged buy-outs een grote vlucht namen. Alleen al in 1988 hadden de Amerikaanse banken 250 miljard dollar gereserveerd voor deze vorm van overnames. Het uiteindelijke gevolg was dat op een gegeven moment bedrijven opgekocht en verkocht werden voor bedragen die in geen enkele verhouding meer stonden tot de productieve waarde ervan ! De totale schuldenlast van het Amerikaanse bedrijfsleven is mede hierdoor gigantisch gestegen. Een schuldenlast die de arbeiders met hun productieve arbeid weer zullen moeten gaan afbetalen. Theodore Forstmann van het beleggingskantoor Forstmann Little & Co schreef in de Wall SBondshandelaren november 1988 hierover: "De financiële sector is in een stadium beland van ongebreidelde excessen, waarbij risico's worden genomen die in geen enkele verhouding meer staan tot het mogelijke rendement. (=winstgevendheid van een bedrijf, Redactie). Bijna iedere week wordt de onverantwoordelijkheid verder omhoog gestuwd en worden Amerikaanse bedrijfsmiddelen ter waarde van miljarden dollars opgezadeld met schulden die vrijwel onaflosbaar zijn. Overwegend zijn het beleggingsfirma's, bankiers, advocatenkantoren, specialisten in leveraged buy-outs en Junk Bonds-handelaren die daarbij en snelle winst opstrijken ten koste van werknemers, bedrijven, plaatselijke gemeenschappen, en serieuze investeerders." Robert Mercer, president directeur van Good Year velde een zelfde oordeel: "Wall Street is hard bezig de industriële basis van dit land af te breken. Steeds meer bedrijven zuchten onder enorme schulden die het hun onmogelijk maken de nodige investeringen te kunnen doen. We zijn in dit land bezig de koe te slachten, maar kijken vervolgens raar op als we geen melk hebben" (1). Net zoals de onroerendgoedsector is de fusie en overname handel ingestort. Vele bedrijven zitten nu met bijna onaflosbare schulden. DIEPE CRISIS Het mag duidelijk zijn dat de Amerikaanse economische crisis niet, zoals vele nieuwsmedia beweren een gevolg is van een simpel gebrek aan consumenten vertrouwen en een langzaam groeiende wereldeconomie. De problemen liggen veel dieper en zijn niet conjunctureel van aard maar structureel. De enorme witteboorden criminaliteit en de speculaties hebben het bankwezen dat als smeerolie in een economie fungeert en het bedrijfsleven in grote problemen gestort. Dit betekent vooral dat het Amerikaanse bankwezen en bedrijfsleven fors moeten herstructureren om de problemen te boven te komen. Deze herstructurering betekent massa ontslagen, afbraak van arbeidsvoorwaarden en lonen en een verdere flexibilisering van de arbeid. Bovenop deze herstructurering komt nog het feit dat de Amerikaanse kapitaalbezitters in een enorme concurrentiestrijd gewikkeld zijn met de opkomende Zuid-Oost Aziatische elites en de al bestaande Japanse en Europese elites. Liberalisering van de kapitaalmarkten heeft ertoe geleid dat kapitaal en dus productie overal in de wereld ingezet kan worden. Met name zien we een enorme concurrentiestrijd ontstaan tussen de gevestigde elites van het westen en de opkomende elites in Zuid-Oost Azië. De opkomst van het harde kapitalisme in dat werelddeel vormt rechtstreeks een bedreiging voor de wereldhegemonie van de westerse kapitaalbezitters. Landen als Zuid-Korea, Taiwan, Hongkong, Singapore, Indonesië, Maleisië en de laatste twee jaar China laten voor westerse begrippen ongelooflijke groeicijfers. Zo was de gemiddelde economische groei van de kapitalistische vrijhandelsgebieden in China de afgelopen twee jaar meer dan 13% per jaar! Konrad Seitz, jarenlang strategisch topadviseur op het ministerie van buitenlandse zaken van Duitsland stelde over deze ontwikkeling onlangs: "In de wereld wordt een economische oorlog gevoerd. Deze keer niet om grond of koloniën, maar om markten en technologie."(2) "De nieuwe economische orde dwingt de industriële wereld tot een massale herstructurering van het bedrijfsleven. Rationalisering, lean production en een flexibele arbeidsmarkt zijn het credo van de sanerende managers. IBM gaat bovenop de 25.000 werknemers die er dit jaar uitgaan, nog eens 60.000 ontslaan. Dat is regel, eerder dan uitzondering. Met de operatie Centurion snoeide Philips het personeelsbestand met meer dan 70.000 terug naar 240.000 man. Dat is niet genoeg. Organisaties worden platter, middenkader verdwijnt en voor de vele jonge managers in opleiding is straks geen personeel meer over om leiding aan te geven. Nu het water veel bedrijven aan de lippen is gestegen worden alle middelen ingezet om de productiviteit te verbeteren waardoor in sommige gevallen tussen de veertig en tachtig procent van het personeel overbodig is geworden. Werknemer zijn gewaarschuwd. Veiligheid en stabiliteit worden vervangen door flexibiliteit en freelancing. De toekomst zal het Westen minder banen brengen. Vooral voor de lagere en middenklassen. Een levenslange carriêre wordt zeldzaam en voortdurende herscholing een vereiste. Met 35 jaar hoef je bij de meeste werkgevers niet meer aan te komen en werknemers met een 'krasje' kunnen het wel vergeten als de vrije markt niets ontziend haar gang blijft gaan." (3) GEZONDHEIDSZORGPLAN VAN CLINTON Zoals we gezien hebben, hebben de witte boorden criminaliteit en de enorme speculaties de economie van de VS zwaar ondermijnd. Banken en bedrijven zitten in grote problemen. Dit betekent dat in het komend decennium de bedrijven weinig mogelijkheden meer zullen hebben om nieuw kapitaal aan te trekken voor investeringen in nieuwe kapitaalintensieve productiemiddelen, die een hoge arbeidsproductiviteit (en dus hoge winstgevendheid) met zich meebrengen. Om nu niet in de internationale concurrentiestrijd ten onder te gaan zal men vooral moeten gaan investeren in meer arbeidsproductieve productiemiddelen. Met andere woorden: een gedeelte van het kapitaal gaat vervangen worden door arbeid. Dit betekent weliswaar een lagere arbeidsproductiviteit. Maar als de lonen laag genoeg gehouden kunnen worden hoeven de concurrentiekracht en de winstgevendheid niet in gevaar te komen. De Amerikaanse werknemers zullen dus alle lasten moeten gaan dragen zodat de Amerikaanse kapitaalbezitters hun machtsstrijd met hun Zuid-Oost Aziatische en andere concurrenten om nieuwe markten en technologieën kunnen voeren. Deze nieuwe markten en technologieën zullen ongekende winstmogelijkheden bieden voor de kapitaalbezitters in de wereld maar de prijs wordt uiteindelijk betaald door alle werknemers in de wereld. Zij worden tegen elkaar uitgespeeld in een concurrentieslag om zo hoog mogelijke productiviteit met zo laag mogelijke loonkosten, minimale sociale voorzieningen etc. etc. GEZONDHEIDSZORG ALS VERDIENCAPACITEIT Deze verhoogde productiviteit van arbeid moet vooral verkregen worden door zo hoog mogelijke eisen te kunnen stellen aan de lichamelijke en geestelijke gesteldheid van de werknemers. "Participeren (=deelnemen, Redactie) aan betaalde arbeid en het verdienen van een eigen inkomen zijn twee elementen die centraal staan in het normaal meefunctioneren in de huidige samenleving. In de gangbare opvatting is de welvaart van de samenleving en haar burgers hieraan sterk gerelateerd. Vanuit de welvaartstheorie wordt erop gewezen dat de verschillende vormen van gezondheidszorg de welvaart kunnen bevorderen "doordat de gezondheidstoestand van de bevolking mede bepalend is voor de kwaliteit en de kwantiteit van het aanbod van arbeid op de arbeidsmarkt". Het vermogen om volwaardig mee te doen op de arbeidsmarkt en geld te verdienen (earning capacity) hangt in de moderne maatschappij sterk samen met gezondheid. In de huidige concurrentiemaatschappij moet je gezond zijn om normaal te kunnen functioneren. In feite wordt gezondheid steeds meer gelijkgesteld met het hebben van voldoende productief vermogen en met fysieke en psychische belastbaarheid. Gezondheid en ziekte gaan een steeds grotere rol spelen in het toekennen van economische en sociale bestaansmogelijkheden aan mensen in onze samenleving, waarin productie op de voorgrond staat. Ten behoeve van een maximale productie moet de arbeidskracht maximaal inzetbaar zijn. Regelmatig plaatsvindende medische keuringen bewaken de gezondheid van de onderzochte personen, maar dienen tevens als instrument om diegenen die niet voldoende meekunnen te selecteren." (4) GEZONDHEID ALS RAT-RACE "Als onder druk van economische recessie, technologische ontwikkeling of anderszins de arbeidsmarkt inkrimpt, wordt de concurrentiegeest onder de werknemers grimmiger. In een dergelijke situatie is gezondheid van vitaal belang: je overleven op de arbeidsmarkt hangt ervan af. De ethicus Jan Rolies wijst erop dat mensen niet door gezondheidsproblemen hun arbeidskansen in gevaar willen brengen. Gezond zijn en blijven is een absolute noodzaak om te kunnen deelnemen aan het arbeidsproces en dus ook aan het consumptiefeest. Dit geldt niet enkel in situaties van recessie en inkrimpende arbeidsmarkt. De dwang tot groei en concurrentie die eigen is aan het systeem van de geldeconomie, dwingt bedrijven en instellingen om met steeds betere en fittere teams op de olympiade van de wereldmarkt mee te dingen naar de prijzen die in een steeds sneller tempo worden binnengehaald, verzilverd en verteerd." (5) BASISGEZONDHEIDSZORG En hier komen we dus op de kern van de zaak. Om werknemers optimale arbeidsprestaties te laten leveren en dit op langere termijn zo te houden is een basisgezondheidsstelsel nodig. Om in kapitalistische termen te spreken: de marginale kosten moeten gelijk gemaakt worden aan de marginale opbrengsten van het stelsel. (Bijvoorbeeld: Om werknemers optimaal te laten werken is een goede kantine met broodjes en soep een prima hulpmiddel. Als er echter dure dingen zoals kaviaar en zalm geserveerd worden levert dat geen extra productie op. Op zo'n moment zijn de marginale kosten (dure zalm) hoger dan de marginale opbrengst (mensen werken met zalm niet harder dan met een broodje).) Voor het voorzieningenniveau van zo'n basisstelsel betekent dit dat dit zodanig uitgebreid moet worden dat een maximale winstgevendheid aan arbeidsprestaties geleverd kan worden. Met andere woorden: een gezondheidsstelsel dat alleen maar ten dienste staat van optimaal winstgevende productieve arbeid. En dit is natuurlijk de achtergrond waartegen de Amerikaanse machthebbers besloten hebben om een collectief basisgezondheidsstelsel te ontwikkelen. Zij beseffen dat de concurrentiestrijd vooral op arbeidsprestaties geleverd zal gaan moeten worden. De invoering van het stelsel heeft dus absoluut niets te maken met het inwilligen van menselijke en sociaal rechtvaardige verlangens van de Amerikaanse bevolking ten aanzien van een goed gezondheidsstelsel. Het gaat om een keiharde kapitalistische logica over winstgevendheid van arbeid. Zo'n basisgezondheidsstelsel zal alleen maar ten goede komen voor diegenen die noch volop productieve arbeid kunnen leveren na hun eventuele ziekte. Voor de langdurig zieken, invaliden (arbeidsongeschikten) en oude van dagen zal zo'n stelsel nauwelijks voordelen opleveren. Integendeel, zij zullen een groot gedeelte van de kosten moeten gaan betalen om het collectief gefinancierde basisgezondheidsstelsel in stand te houden. Als zij niet in staat zijn zich particulier bij te verzekeren (heet tegenwoordig 'eigen verantwoordelijkheid te nemen') dan zullen zij hooguit een marginaal bestaan kunnen voeren in de maatschappij. Lawrence Summer, econoom en onderminister van Economische Zaken in de regering Clinton stelde onlangs op de vraag of Clinton niet weer zo'n "linkse" geldverslindende democraat was dit." Deze president heeft meer dan 150 miljard dollar bezuinigd bij de opstelling van de begroting. Clinton heeft investeren in groei op zijn agenda. Clinton heeft geen herverdeling (van inkomen, Redactie) op zijn agenda, Clinton heeft geen uitkeringen op zijn agenda. Clinton staat voor persoonlijke verantwoordelijkheid, open markten en internationale economische integratie. Daarin wijkt hij wezenlijk af van vorige Democratische presidenten." (6) NEDERLAND Deze ontwikkeling zien we ook in Nederland. Alleen dan in omgekeerde richting. In de kapitalistische visie is ons huidige gezondheidsstelsel te "luxueus" om optimale arbeidsprestaties te kunnen leveren kunnen we best met minder toe. Vandaar ook de ontwikkeling naar een basisstelsel in Nederland. Het was niet voor niets dat ex-Philips directeur Wisse Dekker medio jaren tachtig dit plan over een basisstelsel in de gezondheidszorg lanceerde. Dezelfde Dekker riep begin dit jaar in het NRC, na de bekendmaking dat Hillary Clinton de supervisie kreeg over de ontwikkeling van een collectief gezondheidsstelsel in de VS: "Ik wacht op een telefoontje van Hillary."De afbraak van ons stelsel gebeurt natuurlijk met precies dezelfde kapitalistische motieven. De roep om meer 'eigen verantwoordelijkheid' van de burger moet deze afbraak van het systeem verdoezelen. De plannen van de commissie Buurmeier (PvdA) over de opheffing van de WAO spreken boekdelen als het gaat om de positie van diegenen die wegens arbeidsongeschiktheid niet meer geheel of gedeeltelijk meekunnen op de arbeidsmarkt. Zij worden veroordeeld tot een minimaal bestaan. ** Bronnen: (1) Volkskrant, 5-11-1988 Uit: Economen over de nieuwe revolutie. Uitgaven van NRC Handelsblad september 1993: (2) blz 39 (3) blz 9 (6) blz 22 Uit: De ziekte van het gangbare Uitgave van de Commissie Oriënteringsdagen 1992: (4) blz 29/30 (5) blz 31