van 30 augustus 2002

VN-top over duurzaamheid: 'We zijn ongelofelijk stom bezig'

Henk Rijkers

30 augustus 2002

De VN-conferentie over duurzaamheid in Johannesburg is een geldverslindende aangelegenheid. De Limburgse milieupionier ir. Leo Nevels ziet het met lede ogen aan. "De behoefte aan duurzaam confereren lijkt mij groter dan confereren over duurzaamheid." Maar er bestaan wel degelijk oplossingen.

Henk Rijkers

"Het debat over duurzaamheid lijdt onder ondeskundigheid. Het gaat over de verkeerde onderwerpen. Zo is de diffuse vervuiling schadelijker dan het broeikaseffect. Op een ongecontroleerde manier brengen we tal van giftige stoffen in het milieu, waar we dan geen enkele greep meer op hebben.

'Ik vraag me af: waar zijn die bedrijven voorheen met die stoffen gebleven?'

En dat gaat zo maar door. "Nee, ir. Leo Nevels is niet echt hoopvol gestemd over 'Johannesburg': "De behoefte aan duurzaam confereren lijkt mij momenteel groter dan confereren over duurzaamheid. Kijk maar naar de conferentie van 1992 in Rio de Janeiro. Van de goede voornemens is niets terechtgekomen, maar wel zijn er duizenden mensen bijeengekomen om feest te vieren." Ondanks zijn scepsis heeft Nevels aan premier Balkenende twee steentjes lava gestuurd. Ze zijn afkomstig uit zijn 'minivulkaan', de geavanceerde oven die Nevels ontwierp om er het lastigste chemisch afval mee te kunnen omzetten in nieuwe grondstoffen. Na herwinning van zuivere metalen is het enige wat overblijft obsidiaan, een soort kunstmatig lava. Over de 'Nuloptie', de milieutechnologie van de eigenzinnige Limburger heeft KN al eerder geschreven (26 oktober 2001). Naar aanleiding van de conferentie in Johannesburg zijn we naar hem teruggekeerd voor een gesprek over 'duurzaamheid'. Hoe luidt zijn persoonlijke top drie van ten onrechte nauwelijks besproken, acuut aan te pakken milieuvervuiling? Nevels hoeft er geen seconde over na te denken:

"Dan begin ik met het hele cluster van industrie dat te maken heeft met de elektronica. Apparaten en modellen volgen elkaar met een sneltreinvaart op, terwijl voor de verwerking in de afvalfase geen adequate oplossing bestaat. Toch zit praktisch het hele periodiek systeem der elementen erin verpakt. Als je dus je oude computer met het vuilnis meegeeft, ben je bezig met een proces dat neerkomt op de diffuse vervuiling van alles. Dat hoeft helemaal niet, maar met de huidige infrastructuur van de afvalverwerking is dat wel zo. Het staat volledig haaks op het begrip duurzaamheid."

Voor veel van die apparaten betalen we toch netjes een verwijderingsbijdrage?
"Ja, dat is het systeem, dat erop gericht is dit afval legaal af te voeren. Er is niemand die zich afvraagt wat dat inhoudt. De burger moet het gevoel krijgen dat het wel goed zit, want hij betaalt er toch voor? Het is net als met de rioolwaterzuivering. Ieder gezin betaalt daarvoor. Maar als je kijkt naar de praktijk, zie je dat vaak 97 procent ongezuiverd het oppervlaktewater ingaat. Als het harder dan vier millimeter per etmaal regent, treden overal de overstorten in werking. In de praktijk betekent dit dat je met elke hoosbui het gebied schoonspoelt, helaas niet naar de waterzuivering, maar naar de rivieren. Op de bodem vormt zich daar bezinksel dat je kunt vergelijken met de vieze stinkende modderlagen die de overstromingen momenteel in Europa achterlaten."

"Een tweede vervuilersgroep vormen de bedrijven die de zogenaamde fine chemicals fabriceren. Dat zijn de basisgrondstoffen die nodig zijn voor alle mogelijke ingewikkelde verbindingen die onze consumptiemaatschappij nodig heeft voor cosmetica, parfums, shampoos, geneesmiddelen en dergelijke. Bij de fabricage komen afvalstoffen vrij. Die verdwijnen in het milieu. Nu is er wel een ontwikkeling gaande waarbij grotere bedrijven geconfronteerd worden met de problemen van het oppervlaktewater - denk maar aan de hormoonresten, restanten van bestrijdingsmiddelen, bromiden, PCB's enzovoorts, stoffen die je via het oppervlaktewater uiteindelijk ook in het drinkwater en de voeding kunt aantreffen.

'Met elke hoosbui spoel je het gebied schoon, helaas naar de rivieren.'
Er komen steeds meer beleggers, zogenaamde 'groene beleggers', die hierover kritische vragen stellen. Hierdoor ontstaat nu langzaamaan een aanbod voor het verwerken van die afvalstromen. Maar ik vraag me dan wel af: waar zijn die bedrijven voorheen met die stoffen gebleven?"

"Een derde groep diffuse vervuilers vormen die bedrijven die zogenaamde secundaire materialen toepassen, stoffen die eerst een ander gebruik hadden. Ik denk aan de as afkomstig uit de vuilverbranding. Als je die analyseert, is het gewoon zot om die te gebruiken voor het ophogen van dijken. Als je kijkt naar wat er gebeurt met materialen die 'verduurzaamd' zijn, bijvoorbeeld bij het impregneren van hout, dan zie je dat dit gebeurt met afgedankte chemicaliën die tot in lengte van jaren hun giftige eigenschappen behouden. Ze komen tot uiting wanneer dit hout tot afval wordt. Dan komen deze stoffen diffuus in het milieu. Vorige week heb ik op de KN-opiniepagina uitgelegd hoe het in de productie van cement werkt. Door toevoeging van secundaire stoffen, in feite afval, wordt die basisgrondstof belast met het hele periodiek systeem der elementen. Dat heeft gevolgen voor de volksgezondheid. Als een klusjesman regelmatig gaatjes boort in dat soort cement heeft hij voor hij het weet longkanker. Dit is het type problemen dat op ons afkomt."

Waarom komen de grote milieuorganisaties niet hiertegen in het geweer?
"Op de eerste plaats zijn die via subsidies nogal verweven geraakt met het systeem. Verder moet u niet vergeten dat milieukennis dun gezaaid is. Die is pas recent in ontwikkeling. Het is een moeilijk vak dat niet aan universiteiten gedoceerd wordt. Het vergt niet alleen een brede chemische achtergrond, maar ook een grote ecologische kennis. Er zijn nog geen goede handboeken over. De vergaarde kennis zit in de research van enkele gespecialiseerde bedrijven en bedrijfjes, en is nog niet doorgedrongen tot op universitair niveau. Als je ziet wat er nu aan milieukunde aan de Nederlandse universiteiten wordt gegeven, is dat echt een lachertje."

Menselijk kapitaal
Optimisme en verbroedering heerste er in 1992 na de VN-conferentie voor Milieu en Ontwikkeling in Rio de Janeiro. De Earth Summit, waaraan 10.000 gedelegeerden uit 163 landen hadden deelgenomen, leverde vijf documenten op: een slotverklaring met milieu- en ontwikkelingspolitieke principes, twee conventies over bescherming van het klimaat en biodiversiteit, een verklaring over bosbescherming en een actieprogramma: Agenda 21. Sleutelwoord was het begrip 'duurzame ontwikkeling'. Ecologische, sociale en economische problemen moesten gezamenlijk en in samenhang worden aangepakt. Natuurlijke hulpbronnen als bossen, water en energieleveranciers moesten worden beschermd. Armoede diende opgelost te worden en de economische en sociale ontwikkelingen in de Derde Wereld bevorderd. Daarmee zouden ook de toekomstige generaties een leefbare wereld erven en niet met onoplosbare problemen worden opgescheept. De goede bedoelingen buitelden over elkaar heen.

Maar de juichstemming sloeg na enkele jaren om in ontnuchtering. De afspraken bleken maar moeilijk in effectieve maatregelen vertaald te kunnen worden. Het begrip 'duurzaam' was aan inflatie onderhevig. De retoriek moest het afleggen tegen de werkelijkheid. Nog altijd is de welvaart ongelijk verdeeld: een zesde van de mensheid verdient samen evenveel als de rest van de wereldbevolking. Het grootste probleem is dat 15 procent van de wereldbevolking 56 procent verbruikt van de natuurlijke hulpbronnen, terwijl 40 procent het met 11 procent moet doen. De weigering van de VS om het Kyoto-verdrag te ondertekenen en de uitstoot van CO2-te beperken, tekent de westerse onwil. Toch beschikken veel van de armere landen over een grote hoeveelheid ruwe grondstoffen die met voldoende kennis en scholing gewonnen zouden kunnen worden.

Het is zaak dat de vervolgconferentie in Johannesburg waar van 26 augustus tot 4 september meer dan 50.000 mensen zich opnieuw bezinnen op 'duurzame ontwikkeling' meer bindende afspraken maakt en eindelijk werk maakt van een verandering van levensstijl in het rijke Westen. Er moet een eind komen aan de Malthusiaanse mentaliteit die de schuld van de milieuverwoesting al te gemakkelijk toeschrijft aan het overdadig gebruik van de bestaande hulpbronnen door de armere landen. Met harde afspraken over een betere spreiding van scholing en technische kennis is een duurzame ontwikkeling pas echt gediend. De waarde van het 'menselijk kapitaal' is al veel te lang onderschat. (BvdV)

Maar wie uw uitleg leest van de cementproductie op de KN-opiniepagina van vorige week, heeft toch helemaal geen chemische kennis nodig? Iedereen kan dan toch begrijpen dat we op de verkeerde weg zijn? "Ja, dat is voor mij ook het raadsel, maar tegelijk ook het bewijs voor de totale onkunde op dit terrein. Er zijn tal van knappe chemici die zich bezighouden met het meest weergaloze onderzoek, van het menselijke genoom en zo, werkelijk fantastisch.

'Wat er nu aan milieukunde wordt gegeven, is echt een lachertje.'
Maar mensen die zich bezighouden met de basiskennis van grondstoffen en de effecten ervan op het milieu, die zijn er bijna niet. Daarom is er zo weinig respons. Maar u heeft gelijk: op zichzelf zijn de problemen zo uit te leggen dat je helemaal geen chemicus hoeft te zijn om ze te begrijpen. Je moet gewoon een gezond boerenverstand hebben. Iedereen kan het effect van de zure regen op de voegen van zijn huis zien. Als je dan weet dat in de specie de meest uiteenlopende stoffen zitten, kan iedereen nagaan dat die stoffen langs je fundering in het grondwater terechtkomen. Wie zelf een scheikundige analyse kan uitvoeren, zou dat eens moeten doen van het slib dat op platte daken ligt. Er gaat dan een wereld voor je open. Dan zie je wat er alleen al aan droge en natte depositie uit de lucht op ons neerdwarrelt."

Er zijn toch ook lichtpunten: zoals dat er weer zalm zwemt in de Rijn?
"Ja, maar als ik dat hoor, heb ik medelijden met die zalm. Dat arme beest moet door die giftige stroom zijn paaigronden zien te bereiken. Ach, het is allemaal hetzelfde spel. Het is een symboolzalm, die ons moet laten geloven dat het zo erg niet is en dat we de problemen onder controle beginnen te krijgen. Zo gaat het altijd. Hoe lang heeft het niet geduurd voordat we collectief in wilden zien dat roken ongezond is? Terwijl dat al tientallen jaren evident was."

Hoe is het zo ver kunnen komen?
"We hebben de grondstoffen misbruikt die we voor het oprapen hadden: olie, gas, metalen. Als we ooit terugvallen, moeten we niet denken dat we opnieuw kunnen beginnen. De grondstoffen zijn dan op. Maar als we snel wijzer worden, in Johannesburg of elders, hoeft het niet perse noodlottig af te lopen. Je kunt heel goed welvaart genieten en toch de wereld als een goed rentmeester achterlaten. Het afval van de vorige generatie kun je verwerken en gedeeltelijk hergebruiken. De computerindustrie bijvoorbeeld staat of valt met de beschikbaarheid van bepaalde elementen die zeer zeldzaam in de aarde voorkomen, bijvoorbeeld praeseodymium of samarium. Met heel veel moeite hebben we die te pakken weten te krijgen. Nu we ze hebben, bereiken we geweldige vooruitgang met mobieltjes, laptops en noem maar op. Maar als ze verbruikt zijn, gooien we ze weg. Niet alleen vergiftigen we zo het milieu, maar we krijgen ook die elementen niet meer te pakken. Kunt u zich nu voorstellen hoe ongelofelijk stom we bezig zijn?"

© 2002 Katholiek Nieuwsblad Niets van deze uitgave mag opnieuw worden uitgegeven in welke vorm dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.