Door: Frank Renout in de Volkskrant van 24 januari 1997 Van onze buitenlandredacteur Philippe Remarque AMSTERDAM - Net nu de hele wereld zich heeft neergelegd bij de onvermijdelijke triomf van het kapitalisme, wordt uit onverwachte hoek verzet geboden. Een speculant die miljarden verdient op de internationale valutamarkten waarschuwt voor de gevaren van het systeem dat hem rijk heeft gemaakt. George Soros, de Hongaars-Amerikaanse filantroop die een miljard dollar heeft uitgegeven om Oost-Europa te overtuigen van de zegeningen van democratie en markteconomie, ziet het kapitalisme nu als 'de nieuwe vijand'. Volgens Soros vormt de laisser faire-ideologie heden ten dage een grotere bedreiging voor de vrijheid dan het communisme. In de pers wordt Soros' bekering al vergeleken met die van Alfred Nobel, de kruitmagnaat die een vredesprijs financierde. Zelf ontkent hij de ironie van zijn standpunt niet. 'Hoewel ik een fortuin heb verdiend op de financiële markten, vrees ik nu dat de ongeremde intensivering van het laissez-faire kapitalisme en de verspreiding van marktideeën in alle sectoren van het leven onze open en democratische samenleving in gevaar brengen', schrijft Soros deze maand in de Atlantic Monthly. De wereldwijde zegetocht van democratie en markt zal een 'tijdelijk fenomeen' blijken te zijn, voorspelt de multimiljardair, omdat de financiële markten die eraan ten grondslag liggen van nature instabiel zijn. Instortingen zijn onvermijdelijk, en kunnen zelfs leiden tot de vestiging van een totalitair regime. Over de instabiliteit van de markten weet Soros alles, want het is de bron van zijn rijkdom. Zijn beroemdste slag sloeg de 'financiële tovenaar' toen hij in 1992 speculeerde tegen het Britse pond. Londen besloot uit het Europese wisselkoersmechanisme te treden, en Soros was een miljard dollar rijker. Zijn Quantum-fonds, in 1969 met geleend geld opgericht, heeft tegenwoordig een vermogen van tien miljard dollar. Maar Soros is misschien nog wel beroemder om het geld dat hij weggeeft. Jaar najaar voert hij de lijst van de grootste weldoeners in de wereld aan. Als een soort Robin Hood sluist hij de miljoenen naar zijn geboortestreek Oost-Europa. Daar sticht hij Universiteiten, subsidieert hij wetenschappers en kunstenaars, en helpt hij onafhankelijke media op de been te blijven. Maar hij heeft ook voedsel en medicijnen verstrekt aan oorlogsslachtoffers in Bosnië. Per jaar wordt wereldwijd 350 miljoen dollar verdeeld door de 45 vestigingen van de Soros Foundation. Alle activiteiten van de stichting zijn erop gericht democratie en pluralisme te stimuleren. Dat brengt Soros regelmatig in conflict met autoritaire leiders in de regio, zoals de Servische president Milosevic en de Kroatische leider Tudjman. De wildste complottheorieën doen over hem de ronde. In Rusland wordt hij ervan beschuldigd een CIA-agent te zijn, in Roemenië vinden ze hem een Hongaar, en in Hongarije is hij weer een jood. Maar de 65-jarige Soros zet zijn strijd voor de 'open samenleving' voort. Als kind van joodse ouders, overleefde hij de naziebezetting van Hongarije, om vervolgens naar Groot-Brittannië te vluchten toen de stalinisten de macht overnamen. Toen hij als filosofiestudent het antwoord van Karl Popper op de twee totalitaire systemen las, The Open Society And Its Ennemies, maakte dat een blijvende indruk op hem. In 1979, toen Soros 'meer geld bezat dan ik nodig had', zoals hij schrijft, besloot hij een stichting op te zetten om Poppers open samenleving te stimuleren. Hij hielp de dissidente bewegingen in het Oostblok die in de loop van de volgende tien jaar de communistische regimes ten val brachten. Nu de markteconomie bijna overal een feit is, ziet Soros een nieuw gevaar. Het geloof in de magie van de markt - het nastreven van eigenbelang als beste bijdrage aan de gemeenschap - heeft over de hele wereld gewonnen, schrijft hij. Maar dit systeem zal volgens hem instorten, 'tenzij het gematigd wordt door de erkenning van een gemeenschappelijk belang dat prevaleert boven particuliere belangen'. De maatschappij is zijn morele anker kwijt, betoogt Soros. De cultus van het succes, gemeten in geld, ondermijnt het begrip van goed en kwaad. Hoe gevaarlijk dit kan zijn, toont de ontwikkeling van Rusland. 'Het systeem van roverskapitalisme dat in Rusland is ontstaan is zo ongelijk, dat de Russen zich wel eens zouden kunnen bekeren tot een charismatische leider die hun nationale herrijzenis belooft ten koste van burgerlijke vrijheden. Het hernieuwde concept van de 'open samenleving' is volgens Soros een gulden middenweg tussen de totalitaire staat en het laissez-faire kapitalisme, waarbij plaats is voor overheidsingrijpen. Nu hij twijfelt aan het kapitalisme en zich ergert aan het conservatieve klimaat in de Verenigde Staten, is Soros van plan de helft van zijn donaties te besteden aan rechten van immigranten, verbetering van het onderwijs en betere rechtspraak in de VS. Hij heeft vrijwel in zijn eentje de omstreden referenda in Californië en Arizona gefinancierd over het toelaten van marihuanagebruik voor medische doeleinden. Naast de Oost-Europese heersers zijn nu ook de conservatieven in eigen land woest op hem.