Pim Fortuyn, de schrik van de gevestigde politieke orde en middenstanders in maatpak

Artikel uit het NRC van Jutta Chorus van 24 nov. 2001

Morgen kiest Leefbaar Nederland zijn lijsttrekker. Het partijbestuur heeft zijn zinnen gezet op socioloog Pim Fortuyn, de schrik van de gevestigde politieke orde. Op zoek naar de achterban en het gedachtegoed van een begenadigd redenaar. Bob Smalhout: 'Pim heeft me al gevraagd als minister voor Volksgezondheid.

Achter de ramen hangen nog foto's van koopwoningen. Op de gevel staat in vrolijke letters 'De Huyskenners, makelaars en adviseurs'. Maar binnen in het kantoor van de Waalwijkse ondernemer Paul Quekel (57) is het uitgestorven. De stoel achter de ontvangstbalie is leeg, de glanzende mahoniehouten bureaus zijn onbezet. Anderhalf jaar geleden opende Quekel de makelaardij, een half jaar geleden moest hij zijn zaak alweer sluiten. Quekel leeft van de opbrengsten van een kleiner filiaal in Zaltbommel. Begin deze maand stuurde de ondernemer 23 duizend e-mailadressen de boodschap 'Stem op Pim Fortuyn'. Hij kreeg 600 boze reacties van mensen die niet zijn gediend van een ongevraagd stemadvies. De rest van de e-mails moet volgens hem in goede aarde zijn gevallen.

Soepel koppelt Quekel in zijn betoog de afgedekte bouwfraude aan de miljarden die de overheid dit jaar heeft verdiend aan hypothecaire overdrachtsbelasting. Hij verbindt de gemeentelijke herindeling aan de benauwde woningbouwpolitiek van de gemeente en zijn eigen lot. "Fortuyn maakt met zijn botte directheid een einde aan de politieke cultuur van onder-de-pet, uit-de-wind, gedogen en sorry."

Wie behoren tot de achterban van Pim Fortuyn? Het profiel van de Leefbaar Nederland-stemmer tekent zich op basis van de wekelijkse enquêtes van Bureau Interview/NSS en de maandelijkse peilingen van NIPO steeds scherper af. Hij - vaker dan zij - is tussen de 35 en 55 jaar, heeft een goede middelbare-schoolopleiding gehad, maar zijn vervolgopleiding niet altijd afgemaakt. Hij woont in een buitenwijk, iets vaker in het westen van het land, verdient bovenmodaal, gelooft niet. Hij stemde in 1998 meestal VVD of SP en heeft geen vertrouwen meer in dit paarse kabinet.

Leefbaar Nederland wordt dankzij de socioloog Fortuyn de grootste ter rechterzijde van de VVD, voorspelt politicoloog en prominent PvdA-lid Jos de Beus van de Universiteit van Amsterdam. "De kiezers zijn wit en hebben hun hele leven in een vrij beroep volgens VVD-principes gewerkt. Nu moet de VVD leveren en dat doet ze niet. De hypotheek drukt nog steeds zwaar op de schouders van de vrije jongens en de files nemen niet af. Op een morele doorbraak - euthanasiewet, homohuwelijk - zitten de potentiële Fortuynstemmers niet te wachten. De moraal van vrije keuze is onze moraal niet, zeggen ze. Ze haken af." Dat zijn in de eerste plaats ondernemers, maar uiteindelijk ook huisartsen, specialisten, advocaten en notarissen.

Fortuyn appelleert aan een nieuwe type ondernemer in opkomst volgens onderzoek van de Stichting Maatschappij en Onderneming. Tot begin jaren negentig was elk middelgroot en klein bedrijf in Nederland aangesloten bij deze stichting, die zich ten doel stelde de tegenstellingen tussen katholieke en protestantse ondernemers glad te strijken. De nieuwe ondernemer blijkt geen behoefte meer te hebben aan een zaakbehartiger. Hij lobbyt zelf, probeert verantwoord te ondernemen, maakt zich zorgen over het milieu en de maatschappij en ziet in Pim Fortuyn een ideale vertolker. Die kent hij als keynotespeaker van de congressen die hij bezoekt.

MG-sportwagen

Ab Flipse (46), eigenaar van een financieel adviesbureau in Lelystad, is zo'n nieuwe ondernemer. Getrouwd, twee kinderen, een MG-sportwagen voor de deur en een hek om zijn huis. Hij neemt zijn taak zeer serieus. "Iedere burger heeft ten minste twee vertrouwenspersonen in zijn leven nodig: een huisarts en een financieel adviseur, eventueel een geestelijk leidsman." En hij is ongebonden. Samen met enkele collega's richtte Flipse twee jaar geleden de stichting Toezichthoudend Nederland op om ernstige financiële misstanden in de verzekeringswereld te onderzoeken. Hypotheekfraude, opgeklopte taxatierapporten. "Zwijgen is voor daders", is zijn motto.

Begin deze maand bezocht hij een congres van het Verzekeringsblad. Dagvoorzitter: Pim Fortuyn, duizend mensen in de zaal. "Hij deed het keurig, stelde slimme vragen, analyseerde scherp de problemen in het verzekeringswezen. Ik voelde onrust in de zaal. Hij roept aversie op, maar neemt die ook weer weg. In de pauze had hij iedereen aan zijn kant, terwijl hij niet een keer naar zijn politieke ambities had verwezen."

Pim Fortuyn zelf herkent zijn kiezers in de congreszalen. Hij was onder meer hoofddocent sociaal-economische politiek en beleid aan de universiteit van Groningen en van 1989 tot 1992 directeur van het bedrijf dat de OV-kaart voor studenten ontwikkelde. Sinds tien jaar houdt hij vijftig tot zestig lezingen per jaar - 9.600 gulden per keer - "bijvoorbeeld voor de Rabobank op het platteland". Even vaak is hij voorzitter of debatleider, 12.500 gulden per keer. "Ondernemende mensen", zo omschrijft hij zijn publiek. Veel detaillisten, bedrijfseigenaren in de softwarebranche. Vaak uit de provincie. Als zoon van een handelsagent noemt hij zichzelf 'een van de meest vooraanstaande representanten van dat midden- en kleinbedrijf . "Een interessante categorie persoonlijkheden. Zelfgeschoold, doenerig, zeer op zichzelf gericht, overlevers met een groot maatschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel."

Het was vooral onder druk van zijn zaalpubliek dat Fortuyn het besluit nam zich in de politiek te begeven. "Ik sta ervan te kijken hoe men reageert op een lichte prikkeling, een wenk. Na afloop barst steevast de discussie los. Ik spreek hun taal, ze hebben me aangespoord aan de verkiezingen mee te doen. Van de zomer dacht ik: ik ben 53 jaar, ik wil dit acht jaar in goede conditie doen. Dan moet het nu."

Het verbaast oud VVD-leider Hans Wiegel niets dat Fortuyn via het lezingencircuit de politiek ingaat. "Ik ken hem goed uit het jurywerk, we houden van dezelfde wijn en Justus van Maurik-sigaren. Maar onze belangrijkste overeenkomst is dat we een neus hebben voor wat leeft onder gewone mensen."

Wiegel denkt dat Leefbaar Nederland met Fortuyn als lijsttrekker tien tot twaalf zetels moet kunnen halen. "Zijn grootste voordeel is: hij gaat met schone handen de verkiezingen in. Zijn partij bestaat nog niet, die kan hij vormen naar zijn inzicht. Er zijn mensen die hem een kwibus vinden, maar zij zullen bijdraaien. Zodra hij opmerkingen maakt over bijvoorbeeld de problemen die Marokkaanse jongeren veroorzaken, zeggen zij: hij heeft gelijk."

Dat zou het einde betekenen van de links-populistische koers die Leefbaar Nederland-voorzitter Jan Nagel en voorzitter van de programmacommissie Henk Westbroek willen varen. Fortuyn laat weten dat hij met een consistente lijst bekwame mensen de Kamer in wil. Die lijst stelt hij zelf samen, met het partijbestuur.

Oudstrijderslegioen

Maar hoe zit het dan met het onwrikbare partijbeginsel dat elk lid van Leefbaar Nederland tot op districtsniveau inspraak heeft in de samenstelling van de lijst? "Die structuur wordt niet afgebroken", zegt Fortuyn. "Komende zondag op het partijcongres zal blijken dat de democratie van onderop verdwijnt bij Leefbaar Nederland", zegt een zeer goede bekende van Fortuyn uit de zakenwereld. "De partij wordt naar Amerikaans voorbeeld gemodelleerd: je stemt op de leider en je mag ervan uitgaan dat die een uitgelezen team om zich heen formeert."

Fortuyn heeft al een aantal kandidaten voor zijn kieslijst benaderd. Een van hen is Bob Smalhout (74), columnist van De Telegraaf, oud-hoogleraar anesthesie aan de Universiteit Utrecht. "Pim belde me een paar maanden geleden. Hij zei: 'met algemene stemmen zou men jou graag zien op de kieslijst. En ik zou het heerlijk vinden als je minister van Volksgezondheid zou worden.' Heel serieus. Ik zei: dat werken in de Tweede Kamer ligt mij niet. Ik vind het oeverloos geouwehoer en ik verlies mijn column. Hij stelde nog deeltijd voor, zodat ik voeling kon houden met de praktijk, maar ik heb het afgehouden."

Stemvee gestemd? _ _

Smalhout kent Fortuyn uit het lezingencircuit, ontmoette hem voor het eerst in 1993 in het Congresgebouw in Den Haag op de jaarvergadering van het Oudstrijderslegioen - "een club van keurige rechtse mensen". Smalhout hield een lezing over normen en waarden, Fortuyn over de verweesde samenleving. Later dat jaar kwamen ze elkaar tegen in de bibliotheek van Almelo waar beiden spraken over de Nederlandse literatuur. Sindsdien bellen ze elkaar eens in de tien dagen.

Smalhout, die nog steeds kinderen met luchtwegproblemen behandelt, komt regelmatig in het Utrechtse Diakonessenhuis, het Universitair Medisch Centrum en het Groot Ziekengasthuis in Den Bosch. Het valt hem op dat hij niet de enige is in de koffiekamers van de operatieafdelingen die Fortuyn gaat stemmen.

"Oogartsen, kinderartsen, transplantatieartsen, hersenchirurgen, verpleegkundigen: ze hebben genoeg van de toenemende grootschaligheid in de ziekenhuizen. Vijftien jaar geleden waren er nog 200 ziekenhuizen in Nederland, nu nog maar honderd. Het management heeft een groot overwicht gekregen, terwijl het krappe budgetteringssysteem professionals beknot. De gezondheidszorg moet vraaggericht werken, zegt Fortuyn. Dat spreekt aan."

Vorig jaar nam chirurg Maurits de Brauw ontslag als chirurg van het Universitair Ziekenhuis Maastricht, omdat hij niet meer tegen de wachtlijsten op wilde opereren. Voelt hij zich nu aangesproken tot de politiek van Fortuyn? "Ik zie een overeenkomst tussen Fortuyn en mijzelf: we roepen allebei hard tegen de gevestigde orde." De Brauw vindt het verkiezingsprogramma van Leefbaar Nederland echter te summier. "De macht moet terug naar de patiënt, lees ik. Maar de gezondheidszorg kan geen bodemloos vat zijn. Er moet ergens een rem worden ingebouwd." De Brauw is nog niet door Fortuyn benaderd, maar hij zegt bereid te zijn mee te werken aan de gezondheidszorgparagraaf van het partijprogramma.

Zal Fortuyn een goede leider zijn? "Lange tijd was hij een paria", zegt David Pinto, kandidaat-lijsttrekker Leefbaar Nederland en tegenstrever van Fortuyn. "Maar hij is gerijpt, consistenter geworden." Smalhout: "Hij is een emotionele man. Als hij wordt beledigd, kan hij zichzelf verliezen. Toen Balkenende het hoogleraarschap van hem ontkende, belde Fortuyn me aangeslagen op. Hij las me een sarcastische brief voor die hij naar het ANP wilde sturen. Dat heb ik hem afgeraden. Op mijn advies heeft hij het bij een gortdroge correctie gelaten."

Wiegel: "Fortuyn blijft een Einzelgänger zoals Drees junior van DS'70 was. Die stormde de politieke arena binnen en behaalde in één keer acht zetels. Hij mocht meteen als minister van Verkeer en Waterstaat deelnemen aan het kabinet-Biesheuvel. Een jaar later waren ministerschap en roem ten einde." Wiegel: Pim en ik hebben een neus voor wat leeft onder gewone mensen

24 november 2001

© Kopiëren geheel of gedeeltelijk van de inhoud van deze site is niet toegestaan zonder uitdrukkelijke toestemming van de eigenaar.
Bij problemen met of vragen over dit web kunt u contact opnemen met queke002@planet.nl Laatst bijgewerkt: 18 juni 2001.

verzekeringsmaatschappijen