Publieke goederen en private winsten


EuroStaete . . EKC . . Klokkenluiders <===> SDN . . Wolmanzouten . . English


Door: Dorien Pessers,

in de Volkskrant van 4 november 1997


De universiteitsbibliotheken hebben, na het bekend worden van de fusie tussen Wolters Kluwer en Elsevier Reed, hun krachten gebundeld. Het conflict tussen hen en deze informatieondernemers - want van uitgevers in de eerbiedwaardige zin van dat woord kunnen we nauwelijks meer spreken - gaat niet alleen de wetenschappelijke wereld, maar de hele samenleving aan. In het geding is de vraag in hoeverre wetenschappelijke kennis, mede afkomstig van publieke instellingen zoals universiteiten, door private ondernemingen versjacherd mag worden. De universiteitsbibliotheken hebben in ieder geval de sympathie - en naar ik mag hopen ook de daadwerkelijke steun - van de rechtswetenschappelijke wereld. Daarin bestaat al jaren ergernis over de wijze waarop juristen als auteurs en als afnemers door Kluwer worden uitgemolken.

Vrijwel alle juridische boeken en tijdschriften worden door Kluwer uitgegeven. Als auteurs al een vergoeding voor hun artikelen ontvangen is deze lachwekkend laag. De belangrijkste auteurs zijn juridische wetenschappers die de talloze vakbladen voorzien van kopij, en ambtenaren van het ministerie van die de fiscale informatie .verzorgen. De auteurs worden dus door de overheid betaald. Omdat elk artikel een aantekening op hun conduitestaat is en, gegeven de opgeschroefde publicatieplicht aan de universiteiten, de carrière ten goede komt, dringen de auteurs niet aan op een hogere vergoeding.

Een andere goudmijn voor het concern is de jurisprudentie van de rechterlijke instanties. De aldus goedkoop verworven grondstoffen worden door Kluwer omgezet in tijdschriften en elektronische uitgaven waarvoor soms astronomische abonnementsprijzen worden gevraagd. Naar ik heb begrepen verrijkt Elsevier zich op soortgelijke wijze aan de medische en natuurwetenschappen. Het gevolg is dat bibliotheken kapitalen moeten neertellen voor tijdschriften en elektronische uitgaven waarvoor universitaire medewerkers het materiaal hebben geleverd. Zij zijn daartoe niet meer bij machte en moeten hun dienstverlening te beperken. Teneinde nog meer functieverlies te voorkomen, hebben ze zich verenigd in hun onderhandelingen met Wolters Kluwer Elsevier.

Of de verenigde universiteitsbibliotheken zullen slagen, valt te betwijfelen. Tegenover monopolisten staat iedereen machteloos. De oproep enkele jaren geleden van de redactie van het Nederlandse Juristenblad om het Kluwerconcern te boycotten, leverde dan ook weinig resultaat op. Te veel auteurs blijken door middel van commissariaten, adviseurschappen en redacteurschappen zo sterk aan Kluwer gebonden, dat zij zich geen principiële opstelling willen veroorloven. Sinds Gutenberg wordt informatie gekocht en verkocht. Maar gedurende dezelfde vijfhonderd jaar is er ook een sociaal streven geweest om de erkenning van het publieke karakter van kennis en informatie af te dwingen. Kennis, informatie en culturele producten ontstaan immers niet uit het niets maar bouwen voort op wat in een samenleving reeds voorhanden is. Zij behoren daarom tot het publieke domein.

Naarmate het belang van kennis en informatie groter werd voor de politiek, de economie en de cultuur, werd ook de toegang daartoe belangrijker. Nieuwe begrippen als openbaarheid, de rol van de intellectueel en de functie van de auteur deden hun intrede. In een taai en eeuwen durend gevecht werden de oude kennis- en informatiemonopolies van Hof en Kerk gebroken. De drukpers werd het symbool en de hefboom van deze nieuwe vrijheid. De moderne verhoudingen tussen auteur en publiek ontstond en de figuur van de uitgever die daartussen bemiddelt.

Halverwege de negentiende eeuw resulteert deze ontwikkeling in de Westerse wereld in een openbaar bibliotheeksysteem. The Library of Congress in Amerika is als institutie van de volksvertegenwoordiging het mooiste voorbeeld van de gedachte dat alle kennis en informatie voor het publiek toegankelijk moet zijn. In die institutie worden twee idealen verbonden: volkssoevereiniteit en publieke toegankelijkheid van kennis en informatie. De openstelling van universiteitsbibliotheken voor het publiek en het systeem van openbare bibliotheken zijn afgeleid van deze idealen.

Ook de markt heeft lang gefunctioneerd als een actieve verspreider van kennis en informatie. Maar inmiddels blijkt het prijsmechanisme waarop de markt berust zich tegen die verspreiding te keren. Onder invloed van een mondiale economische herstructurering waarin de informatietechnologie een cruciale rol speelt, keren de oude monopolies van Hof en Kerk terug als de nieuwe monopolies van uitgeversmammoeten. Door de prijzen die zij vragen, wordt het domein van kennis en informatie onteigend aan het publiek. Kennis en informatie worden sluipenderwijze geprivatiseerd. Zij zijn niet langer toegankelijk voor burgers, maar voor koopkrachtige consumenten. Het paarse kabinet zal er gezien zijn algemene privatiseringsbeleid, geen traan om laten, maar voor de burgers staat de openbaarheid principieel op het spel.