Door: Jo Bothmer in LEF van oktober 1996 De nieuwe trend is dat alles geflexibiliseerd moet worden. Werktijden veranderen, openingstijden eveneens. De mens. de belangrijkste productiefactor überhaupt, moet er achteraan lopen en moet zich aanpassen. Dit om de machine ter wille te zijn. Want flexarbeid ontstaat omdat de werkgevers de machinetijd volledig willen benutten. Dat Zou een minder groot probleem zijn als er door deze veranderingen reële werkgelegenheid zou ontstaan. Wat we echter zien is dat mensen ook als flex gezien worden, aangezien men meer en meer met tijdelijke contracten werkt. Het gebrek aan een zekere arbeidsplaats en daardoor aan een zeker inkomen maakt mensen onzeker. Vragen als: hoelang heb ik nog werk? Wat als het contract is afgelopen? Kunnen we in deze situatie wel een auto of huis kopen, want wat zijn de gevolgen als ik werkloos wordt? Hoe verdelen we de werktijd en de gezinstijd als twee partners werken? Welke gevolge n heeft het onregelmatig leefpatroon? Welke gevolgen heeft dit patroon voor de gezinsstructuur, voor de eventuele kinderen? Deze en andere vragen moeten worden beantwoord. flexibilisering Flexibilisering betekent eigenlijk niets anders dan dat de mensen zich aanpassen aan de machine en dat de beschikbare productietijd volledig wordt benut. Dat lijkt te duiden op meer werkgelegenheid. Is dat ook zo? Mogelijk op de korte termijn, maar wat gebeurt er met mensen die een onregelmatig werkpatroon volgen? Op den duur zal de werkstress ze inhalen en ontstaan ziektes. Deze weer hebben mogelijk arbeidsongeschiktheid tot gevolg, wat weer leidt tot hogere premies. Als deze situatie ontstaat zal er naar andere oplossingen gezocht worden, ofwel zullen machines de mens nog overbodiger maken. Dit aspect wordt te weinig belicht, maar roept wel de vraag op wie de producten die gemaakt worden moet kopen? Als de overgrote meerderheid onvoldoende of een onzeker inkomen heeft, wordt het consumeren een steeds groter probleem. Henry Ford zei ooit dat zijn werknemers zoveel moeten verdienen, dat zij zijn producten kunnen kopen. In de huidige situatie zien we dat er drie groepen in onze samenleving ontstaan zijn. De mensen met een zeker en hoog inkomen. De mensen met een onzeker en laag inkomen. De uitgeslotenen, de uitkeringsgerechtigden. Als flexibilisering het antwoord is op de hoge werkloosheid - die weliswaar in ons land licht terugloopt, maar binnen de Europese Unie niet daalt, maar eerder toeneemt - dan zullen we op den duur zien dat dit antwoord een non-antwoord is. Sociale Aspecten Flexibele arbeid kan een deelantwoord zijn op werkloosheid. Maar dan zijn er voorwaarden aan verbonden. Op de eerste plaats geldt dat er zekerheid moet zijn voor de werknemers en werkneemsters. In zijn nota Flexibiliteit en Zekerheid stelt minister Melkert bereid te zijn de ontslagregeling te versoepelen, maar hij pleit er tevens voor dat de werkgevers mensen dan wel weer zekerheid moeten geven, een vaste aanstelling dus. De voortdurende onzekerheid of je morgen nog wel werk hebt, vreet aan mensen. Dat vindt zijn weerslag in de persoon zelf, binnen de familie en ook, laten we dat niet vergeten, in zijn werkomgeving. Alleen die mensen die zich goed (zeker) voelen kunnen en zullen optimaal functioneren en dus optimaal produceren. Nederland heelt de hoogste arbeidsefficiency van de hele wereld. Zoiets ontstaat niet zomaar. Het ligt verankerd in de zekerheid dat je een vaste aanstelling hebt, dat je werk gewaardeerd (ook in loon) wordt, dat mocht je ziek worden er een regeling is, dat mocht je werkloos worden er een regeling is, dat er pensioenregeling is. Al deze regelingen kosten uiteraard maar dat betaalt zich terug in uitstekende arbeidsprestaties Als we de sociale aspecten uit het oog verliezen zal de arbeidsprestatie daaronder lijden. Dat zou kunnen betekenen dat we binnenkort geen wereldrecordhouder meer zin. maar terugvallen. Hierdoor zullen de productiekosten stijgen. Verder mogen we niet vergeten dat een gezonde thuisbasis een basis voor prestaties is. Een gezin waarin mensen elkaar nauwelijks zien, omdat ze beiden een flexbaan hebben, wordt onder druk gezet. Dat heeft zijn beslag op zowel de prestaties als op eventuele kinderen. Weinig, te weinig tijd voor kinderen zal consequenties hebben. Zie het aantal uitvallers op school. Kijk naar de grote investering in tweede kans onderwijs en in de volwasseneneducatie. hoe moeten we in deze situatie de nieuwe ideeën van de Europese Commissie, het levenslange leren, inpassen? Daarnaast moeten we niet vergeten dat als de basis ontbreekt het ondoenlijk en dus geldverspilling is om mensen bij- of om te scholen. Een ander aspect is de maatschappelijke structuur, die onder druk wordt gezet. Als meer en meer mensen op de meest verschillende tijden werken zullen de mogelijkheden om vriendschapsbanden te onderhouden of deelname aan verenigingen ook onder druk komen te staan. Weer een belangrijke factor, die de gemoedsrust niet ten goede komt. Natuurlijk heb ik, door vermindering van de arbeidstijd. meer vrije tijd ter beschikking. Maar met wie kan ik die delen? Alleen sporten of een biertje gaan drinken is niet de meest ideale invalshoek voor een samenleving, waarin mensen op elkaar zijn aangewezen om te kunnen functioneren. Gezondheid De gezondheid van mensen staat onder zware druk. Dat heeft gevolgen. Hoe slechter je je voelt, hoe meer medische hulp je nodig hebt. De kosten voor de gezondheidszorg rijzen nu al de pan uit. Ingrepen worden aan de lopende band als noodzakelijke geachte wijzigingen doorgevoerd. Wat doen we als de kosten stijgen mede omdat door de stress en de psychische druk veroorzaakt door de flexarbeid steeds meer mensen ziek raken? Mensen uitsluiten van gezondheidszorg? Waar blijft dan de Nederlandse samenleving waarin mensen zorgen voor elkaar? Toekomstverwachtingen Als uitkeringsgerechtigdenorganisatie heeft het Samenwerkingsverband Mensen Zonder Betaald Werk uiteraard verwachtingen van de toekomst. Geen al te hooggespannen of overtrokken verwachtingen. Alvorens hierop in te gaan, wil ik eerst nog een visie schetsen van de toekomst, zoals die nu gestalte krijgt. Steeds meer mensen zullen afhankelijk worden van stressbanen en zullen uitermate voorzichtig investeren in een toekomst, omdat deze te onzekere factoren herbergt. Ik heb reeds geschetst dat flexarbeid kan leiden tot overproductie en dat het kan leiden tot terughoudendheid waar het investeringen betreft. Wij hopen dat de toekomst het mogelijk zal maken om op een andere manier over betaald werk te denken. Werk, betaald en onbetaald, is er ten dienste van de mensen. Mensen zijn er niet ten dienste van werk! Ook geldt, naar onze mening, dat een werkgever winst moet kunnen maken, maar dan wel begrensd. De plicht, de maatschappelijke plicht van de werkgever, ligt besloten in zijn wil om geld te verdienen. Hij moet mensen de kans bieden om up een behoorlijke wijze, onder fatsoenlijke, menswaardige omstandigheden te kunnen produceren. Het huidige beleid, op de korte termijn alles eruit halen, wijzen we af. De werkgever en wetgever hebben naar ons idee de plicht om op de lange termijn te plannen. Dat betekent dat men er niet naar moet streven elk jaar de winsten te verdubbelen, maar om elk jaar een als fatsoenlijk te beoordelen winst te maken. Het steeds rijker maken van de rijken en daardoor steeds armer maken van de armen zal op den duur er toe leiden dat men de producten alleen maar aan zichzelf kwijt kan, Wat dan? WIG Dat voert ons naar de discussie over de zogenaamde Wig. Steeds weer roepen werkgevers en in hun kielzog de politici dat de Wig te groot zou zijn. Maar is dat ook zo? Is het niet eerder zo dat dankzij de Wig mensen zekerheid wordt geboden? Is het niet eerder zo dat Nederland dankzij de Wig en dus dankzij de zekerheid een land is waar zeer weinig gestaakt wordt, uitermate efficiënt geproduceerd wordt en waar de werknemers en werkneemsters hun bedrijf als een deel van hun eigen beschouwen? Als de Wig nog verder wordt verkleind zullen de arbeidskosten en dus de productiekosten verlaagd worden, maar zullen alle mogelijke andere kosten stijgen. Wat maakt het dan uit? Als de Wig-verkleining er toe zal leiden dat er nauwelijks nog iets van sociale zekerheid of van pensioenrechten overblijft wordt Nederland dan niet teruggeworpen naar de 19e eeuw, waar iedereen zelf maar moest zien te overleven? Hoelang duurt het dan nog voordat kinderarbeid geaccepteerd wordt? In dit kader willen we opmerken dat stappen om de Wig verkleinen niet altijd even goed uitpakken. Soms is het zo dat een budgettair neutrale regeling leidt tot kostenverhoging bij bedrijven die veel mensen in dienst hebben. Is er eigenlijk al eens onderzocht welke gevolgen dergelijke beslissingen hebben voor de bedrijven, die nog mensen een arbeidsplaats bieden? Het Samenwerkingsverband mensen zonder betaald werkwijst dit beleid af. We moeten nieuwe wegen inslaan. Arbeidstijdverkorting waardoor er meer mensen een werkplek kunnen verwerven. Studieverlof, waardoor mensen kunnen bijscholen. Het onderwijs moet worden aangepast aan de werkelijkheid. Nu worden jonge mensen opgevoed voor het bedrijfsleven. Directe inzetbaarheid is de leuze. Deze mensen kunnen echter niet analytisch denken en raken in paniek in als ze onder druk komen te staan. Creativiteit is uit den boze. Wij vinden dat het onderwijs gericht moet zijn op zelfstandig denken en op creativiteit, op een leven, waarin men een 24-uurs baan zal hebben en mogelijk enkele keren tijdens een leven werkloos kan worden. Dat is een realistische benadering. En niet te vergeten een andere benadering van de additionele arbeid. Wanneer mensen een additionele baan aanvaarden moet er een positieve toekomstverwachting aan vast zitten. Werken voor een uitkering. zoals de Melkertbanen accepteren we niet, evenmin als het voor altijd vastzitten op het minimumniveau hij een banenpool. Mensen hebben dan weliswaar een betaalde baan, maar blijven voor de rest in de armoedeval gevangen. Wij zien geen heil in een verkleining van de wig. Dat is korte termijn denken waarvoor we de volgende eeuw een dure rekening zullen moeten betalen. Oplossingen Als we de oplossing voor het probleem werkloosheid zouden hebben, zouden we deze allang hebben aangeboden. Niemand heeft dè oplossing in huis. Fr zullen vele kleine stappen gezet moeten worden om dit grote maatschappelijke probleem op te lossen. Een oplossing kan flexibele werkgelegenheid zijn, mits het goed wordt overdacht en op een overwogen wijze wordt ingevoerd. Als het mensen in hun waarde laat, zekerheid biedt en een fatsoenlijk inkomen garandeert. Dat zijn voor ons vaste voorwaarden, waar we niet van af zullen wijken. We hopen dat vooraleer alles geflexibiliseerd is er over wordt nagedacht en gediscussieerd wordt over de consequenties. De tijd, die we daarvoor voor nodig hebben zou achteraf mogelijkerwijs zichzelf dubbel en dwars terugbetalen. De tijd zal leren hoe intelligent Nederland om zal gaan met zijn menselijke capaciteit. Jo Bothmer is secretaris van het Samenwerkingsverband Mensen Zonder Betaald Werk