'Rechtsbescherming moet nú in regeerakkoord'

Henk Rijkers

---

van 24 januari 2003

Professor Tak verwijt de regering dat zij belangrijke kwesties in de sfeer van de rechtsbescherming van de burger voor zich uit schuift. Daardoor loopt Nederland niet in de pas met Europa. Zijn open brieven aan de regering komen niet aan. "Ze vegen zomaar mijn wetenschappelijk werk van tafel!"

Professor A.Q.C. Tak is boos. Erg boos. Juist op de januaridag dat KN hem bezoekt, heeft hij voor de derde maal een open brief verzonden. De eerste brief dateert van 19 september. Hij is gericht aan de regering. Om precies te zijn aan liefst drie bewindslieden: premier Balkenende, minister van Justitie Donner en minister Remkes van Binnenlandse Zaken. Elke minister kreeg een eigen exemplaar. Geen van de drie nam zelfs maar de moeite bevestiging van ontvangst te geven. Ook niet op de herinneringsbrief die de Maastrichtse hoogleraar op 13 december schreef. De enige reactie die hij kreeg was: doodse stilte. Toch heeft professor Tak het over een onderwerp, waarin hij specialist is, het bestuursprocesrecht. Tak: "Over 'normen en waarden' gesproken..."

'Fluwelen dictatuur'
Het afgelopen jaar publiceerde professor Tak een dik bestuursrechtelijk standaardwerk Het Nederlands bestuursprocesrecht in theorie en praktijk. Het bestuursrecht regelt, simpel gezegd, de verhouding tussen overheid en burger, twee zeer ongelijke partijen. Tak, zelf een ervaren rechter, komt tot de conclusie dat de rechtsbescherming van de burger vrijwel tot nul is gereduceerd. Hij spreekt zelfs van een "fluwelen dictatuur". De oorzaak daarvan is de Algemene Wet Bestuursrecht uit 1994 en de manier waarop men daarmee omgaat. Sinds dat jaar is niet één burger op inhoudelijk gronden nog bij de Raad van State in het gelijk gesteld. Terwijl dat er in de jaren daarvoor nog honderden waren.

'Impressies'
SP'er mr. Jan de Wit stelde er vragen over aan de regering. De regering antwoordde het niet eens te zijn met professor Tak, die zelf ook zou toegeven dat zijn mening op niet meer dan "impressies" berust. Tak: "De regering veegt zo maar mijn wetenschappelijk werk van tafel. Dat is toch niet te geloven! In mijn boek heb ik een vroeger artikel aangehaald, waarin ik zei dat ik op dat moment nog geen onderbouwing had van mijn impressies. Maar die is er nu uiteraard wel: het boek zelf. Meer dan 1200 pagina's en 4000 voetnoten. Dit is niet alleen ernstig onjuiste informatieverstrekking aan een volksvertegenwoordiger van een niet-regeringspartij, maar ook een belediging van mijn wetenschappelijk werk. Ik wil genoegdoening." De regering heeft inmiddels te kennen gegeven dat zij de brieven van Tak nooit ontvangen heeft. Ondanks alle perspublicaties heeft premier Balkenende teruggeschreven niet te weten waar "meneer/mevrouw Tak" op doelt. De open brief is maar weer opnieuw doorgefaxt.

Legbatterijen
Waar draait het allemaal om? Volgens professor Tak heeft de Nederlandse burger vrijwel geen rechtsbescherming meer tegen de overheid. Dit komt dit door twee "oerfouten" die in het bestuursprocesrecht zijn geslopen. Je kunt een overheidsbesluit langs twee kanten beoordelen. Aan de ene kant kun je bekijken of het een goed, wijs en zorgvuldig genomen besluit is. Dat moet de overheid zelf doen. Aan de andere kant zijn er de gevolgen voor burgers die erdoor getroffen worden. Bijvoorbeeld een kippenboer die de Betuwelijn langs zijn legbatterijen ziet razen en wiens kippen van de leg raken. Die moet daarvoor worden schadeloosgesteld. Om te bepalen of hij schade lijdt en hoeveel heb je de onafhankelijke rechter nodig.

Burhoven Jaspers* en de Raad voor de Rechtspraak "Die man heeft zo op het oog een heel duidelijke zaak, een in de tijd te duiden moment, met een duidelijke handtekeningsituatie enzovoorts. Een heel concreet punt. Dat heeft zich bij betrokkene vastgezet als: er is mij onrecht gedaan. Ik sluit dat bepaald niet uit. Dat zou aanleiding moeten zijn voor serieuze herzieningsverzoeken. Maar dat is de competentie van anderen. Burhoven Jaspers heeft zijn gram gericht op de bereidheid die men heeft of niet heeft om naar hem te luisteren. En dat is een meer algemene klacht. Dit soort klachten zou bij uitstek een aanvangspunt moeten zijn voor de instantie die we daarvoor pas in het leven hebben geroepen, de Raad voor de Rechtspraak. Als er ooit een kans voor open doel is om die functie van bemiddeling met die ontevreden burgers tot stand te brengen, is het hier wel. Maar óók om eventueel corrigerend op te treden, als er dingen fout zitten en als de burgers gelijk hebben. Dat zou wel moeten betekenen dat ook de Raad voor de Rechtspraak een open mind moet hebben en de bereidheid die dingen werkelijk te doen, anders zullen ze die mensen nooit tevreden kunnen stellen. Ik moet eerlijk zeggen dat ik daar weinig hoop op heb, als ik afga op wat er totnogtoe door de Raad is gedaan. Er is een onderstroom van onvrede met de rechtspraak in de maatschappij, met hele websites en zo, en die is er niet voor niets. Die mag je ook niet proberen onder te stoppen, iets waar men welbewust mee bezig is. Uw krant heeft als enige in Nederland nog de functie die onderstroom aan het woord te laten. De vrijheid van meningsuiting is daar bij uitstek mee gediend." * De zaak van Nico Burhoven Jaspers, oud-directeur van het IJkwezen. Diens vrouw, een juriste van de Hoge Raad, plunderde met een vervalste handtekening de Zwitserse bankrekening van haar man en scheidde van hem. Ondanks het ondubbelzinnige bewijsmateriaal is zij nooit veroordeeld. KN bracht als eerste op 23 augustus een overzicht van de hele affaire. De vrouw is inmiddels rechter van het Gerechtshof in Arnhem en weigert ieder commentaar.

Fooi
In Nederland zijn die twee beoordelingen echter door elkaar gehaald in een onontwarbare knoop en (in hoogste instantie) toebedeeld aan de Raad van State. In de praktijk heeft die alleen maar aandacht voor de overheidskant.

		'Bij de Raad van State komen zomaar mensen binnen die nog nooit rechter gespeeld hebben!'

Dus als onze kippenboer bij de Raad van State in beroep gaat, bekijken de rechters (die daar veelzeggend 'staatsraden' heten) vooral of de overheid het besluit van de Betuwelijn correct heeft genomen. Als dat het geval is, zeggen die tegen de kippenboer: "Je hebt pech gehad. We kunnen de overheid niet op een foutje betrappen en die krijgt dus gelijk. Je dacht trouwens toch niet dat het belang van jouw kippen opweegt tegen het algemeen belang van de Betuwelijn?" Als de kippenboer al een vergoeding krijgt, is dat "een fooi". Tak: "De overheid handelt altijd per definitie ten dienste van de gemeenschap. De lasten en de lusten zijn ook voor de gemeenschap. Als iemand daarbij geraakt wordt in zijn belangen, en meer lasten moet dragen dan een ander, moet de gemeenschap dan ook die rekening te betalen. Het gaat niet aan dat je het slachtoffer die rekening met zijn eigen bloed laat betalen. Deze simpele waarheid ziet men niet meer en wil men ook niet meer zien in de verzorgingsstaat. Onze voorouders waren daar veel zuiverder in."

Rechter én adviseur
De eerste oerfout is dus dat de staatsraden zich met het verkeerde bezighouden, namelijk het besluit in plaats van de gevolgen voor het individu. De tweede is dat de bestuursrechtspraak ook nog eens in hoogste instantie is opgedragen aan de Raad van State. Die is echter ook adviseur van de regering, waardoor een verkeerde wijze van beoordelen optreedt. Dat de hoogste rechter tevens adviseur is van wetgever en regering wordt algemeen afgekeurd. Op dit moment studeert het Europese Hof in Straatsburg op de zaak en men verwacht dat dit de staf zal breken over de Raad van State. Professor Tak betwijfelt dit: "Wat ik wel mogelijk acht, is een uitspraak dat individuele staatsraden in een bepaald geval niet hadden mogen zitten. Dat ze de hele Raad van State zullen durven diskwalificeren, betwijfel ik sterk. Europa is daarvoor te groot aan het worden; er komen zoveel andere, zwakke landen bij. Ze kunnen de lat niet meer zo hoog leggen."

Rechterlijke onpartijdigheid "Duidelijk is dat burgers hun vertrouwen aan het verliezen zijn in de onafhankelijkheid en onpartijdigheid van rechters. Dat is een zéér bedenkelijke zaak. Men zou zich dus werkelijk eens ernstig achter de oren moeten krabben, want rechtspraak berust voor een groot gedeelte op de acceptatie van degene die berecht wordt en dat is duidelijk aan het slijten. De fout zit hem in het tekortschieten van de waarborgen waar de burger zijn vertrouwen in kan stellen. Met name wraking en verschoning, daar komt in dit land geen spat van terecht. Zeker ziet zoals dat bedoeld is in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Men moet met een lantarentje zoeken naar de gevallen waar de burger met een klacht werkelijk gehoor vindt. Hoe het in de praktijk gaat, heb ik ook in mijn boek laten zien." "Het verschijnsel is het sterkst waar te nemen bij de bestuursrechtelijke instanties, in het bijzonder de Raad van State, die heel wat wrakingsverzoeken over zich heen krijgt. Een paar keer heeft die hard teruggemept en dat heeft de mensen moedeloos gemaakt. Regelmatig worden rechtzoekenden afgekat. Het verschijnsel heeft zich echter doorgezet naar de gewone rechterlijke macht, waar eveneens bedenkelijke fenomenen te signaleren zijn. Het ergste vind ik de reactie op de klacht. In plaats van openheid en daadwerkelijk zelfonderzoek, wordt het bastion alleen maar nog hoger opgetrokken. Er is absoluut niet de intentie of de bereidheid om de zaak werkelijk serieus te nemen of de hand in eigen boezem te steken. Het beeld van de ivoren toren wordt vaak gebruikt. Dat is volkomen terecht. Het dalende vertrouwen bij het publiek is daarvan een logisch gevolg."

Zeurende eierboer
Het is een taaie materie, maar volgens professor Tak kan iedereen de kern van de zaak snappen. Behalve kennelijk degenen die het zouden moeten, de Raad van State en minister van Justitie Donner, die pas bij de Raad van State vandaan komt. Tak: "Het is net als bij de Daltons van Lucky Luke. Die zijn gevaarlijk, niet omdat ze zo slecht zijn maar omdat ze zo ontaard dom zijn. Als ze bij de Raad van State toch eens even stil zouden willen staan met waar ze mee bezig zijn! Die zitten bij die Betuwelijn te koekeloeren: 'Is het nu zo dat we die maatregel in het algemeen belang moeten tegenhouden of niet? Eerst eens even kijken of er aan de formaliteiten voldaan is, zo niet dan zetten we er een streep door en geven we het aan de regering terug. En dan gaan we in het zonnetje zitten wachten tot het terugkomt. Per slot van rekening zijn we al een dagje ouder. O, daar staat nog een eierboer te zeuren dat zijn kippen van de leg raken. Nou, daar hebben wij niks mee te maken: die kippen kunnen toch nooit zo zwaar wegen als de Betuwelijn?' Alsof het daarom gaat!"

Uitgerangeerde politicus
Een andere gram van professor Tak is de selectie van staatsraden. "Vanouds mogen in ons land alleen de 'meesters' rechter worden. Er is een strenge selectieprocedure voordat je bij de rechterlijke macht kunt komen en daar is nog een rechter-in-opleiding fase aan vastgeknoopt. Je moet stages lopen bij de rechtbank en dan mag je als jongste in een meervoudige kamer het vak gaan zitten leren. Zelfs dan word je nog een beetje aan het handje gehouden. Pas na verloop van tijd word je in staat geacht als zelfstandig rechter te gaan optreden. Dat is allemaal heel zorgvuldig geregeld. Maar bij de Raad van State, de top van de bestuursrechtspraak, komen langs de zijdeur zomaar mensen binnen die nog nooit rechter gespeeld hebben! Elke uitgerangeerde politicus kan zomaar staatsraad worden. Je kunt toch niet verwachten dat die zomaar de zorgvuldig gekweekte houding, ervaring en mentaliteit van een echte rechter hebben?"

Commissie-Van Kemenade
Waarom neigt de Raad van State zo naar de overheidskant? Professor Tak: "Bij de voorbereiding van de Algemene Wet Bestuursrecht (AWB), heeft het bestuur duidelijk de kans gehad zijn zegje te doen. Ze zaten zelfs in de voorbereidende Commissie Scheltema. Ze hebben echter zitten snurken. Dan komt die AWB in het Staatsblad en begint te werken.

	'Men moet met een lantarentje zoeken naar de gevallen waar de burger werkelijk gehoor vindt'

De bestuurlijke coryfeeën komen elkaar dan op een of andere receptie tegen en zeggen hoofdschuddend tegen elkaar: 'Het loopt uit de hand, de rechter gaat op onze stoel zitten, daar moeten we wat aan doen.' Plotseling is er dan een 'commissie' die zichzelf ingesteld heeft en met een flutrapport komt dat vol staat met wetenschappelijk de grootst mogelijk onzin. Als het aan hen lag, zouden ze de beginselen van behoorlijk bestuur gewoon afschaffen. En het voorbijgaan aan vormgebreken gelijk maar uitbreiden met het passeren van inhoudelijke gebreken. Over de commissie-Van Kemenade en het rapport heeft iedere wetenschapper de staf gebroken. Maar toch hebben ze gescoord. En waarom? Het zijn een paar commissarissen van de Koningin, burgemeesters van grote steden en politieke zwaargewichten. Die zetten daar maar al te graag hun handtekening onder. Prompt staan hun conclusies in het regeerakkoord en -programma, en krijgt het zijn verderfelijke doorwerking in tal van wetten. Denk bijvoorbeeld aan de Schipholwet en de rijksprojectenprocedure. Maar het heeft ook zijn betekenis gehad als signaal in de richting van de Raad van State. Vanaf dat moment heeft de Raad van State nooit meer het bestuur inhoudelijk gecontroleerd. Nooit meer."

Persberichten van Prof. Tak van de Universiteit Maastricht
'Rechtsbescherming moet nú in regeerakkoord'
Brief aan Prof. Tak van St. tot behoud leefmilieu Buggenum, Haelen, Hom, Nunhem te Buggenum
De verbijsterende conclusie van Prof. Tak over de Raad van State
Hoogleraar Twan Tak (Universiteit Maastricht slaat alarm
Maar ook de heldere analyse van Prof. Bovenkerk (criminoloog) over collusie en klokkenluiders